Vài ngày qua, mạng xã hội rộn ràng những tấm ảnh gà bay trong mâm cúng Rằm tháng Giêng của dòng họ Lê Quang ở xã Thạch Châu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. Nhiều người đã bị cuốn hút và ngạc nhiên trước sự khéo léo của người làm ra những tư thế đa dạng của gà luộc.
Gà luộc tạo dáng độc đáo
Thường thì gà luộc trong mâm cúng được chặt đĩa hoặc luộc gà cánh tiên theo truyền thống. Tuy nhiên, gà cúng của dòng họ Lê lại được tạo dáng đứng, với hai cánh dang ra như chuẩn bị bay. Ngoài việc gây thán phục và ngạc nhiên, không ít người cũng cảm thấy hoang mang trước hình ảnh gà được tạo dáng “lộ liễu” như vậy.
Gà luộc có thể tạo dáng từ quỳ phục đến đứng thẳng, xòe hai cánh như tư thế chuẩn bị bay. Mặc dù có nhiều ý kiến tranh cãi, nhưng hình ảnh về “phi đội gà bay” trong mâm cúng Rằm tháng Giêng này khiến không ít người tò mò: Làm thế nào mà người ta có thể tạo ra được những con gà luộc có dáng đứng như thế?
Gà luộc tạo dáng bay – Một truyền thống độc đáo
Mỗi vùng miền Việt Nam đều mang theo những nét văn hóa riêng, và gà luộc tạo dáng bay là một trong những truyền thống của dòng họ Lê ở Hà Tĩnh. Tuy nhiên, để tạo được thế gà đứng đẹp mắt không phải là điều dễ dàng.
Ngoài việc cạo thịt thông thường, để có “gà bay” còn cần đến đinh dài, nẹp tre và dây buộc. Nghe có phần đau đớn! Tuy vậy, theo lệ xưa tục cũ, đặc biệt là truyền thống của nhiều nơi, gà cúng được xếp theo nguyên tắc riêng. Vì thế, “gà bay” có dáng đứng, dáng quỳ là khá phổ biến ở các gia đình và dòng họ tại Hà Tĩnh.
Công đoạn luộc để tạo dáng gà đứng rất kỳ công, không phải chỉ trong vài phút là xong, từ việc tạo hình, luộc đến việc nắn chỉnh tạo hình cho đẹp phải mất nhiều giờ.
Với gà cúng được tạo dáng đứng, người ta sẽ dùng đinh đóng từ dưới chân gà xuyên thẳng lên đùi để giữ chân thẳng. Nẹp tre và dây buộc sẽ được sử dụng để tạo thế gà theo ý của gia chủ. Mỗi công đoạn đều có bí quyết riêng. Chẳng hạn như bước luộc gà, cần dùng nồi lớn và lửa phải đều trong khoảng thời gian nhất định. Khi luộc gà, phải quan sát và chú ý để thế gà được nguyên vẹn, không bị nứt hay rách da. Gà luộc xong phải căng bóng, không được rách da.
Nhiều gia đình không sử dụng nghệ hay mỡ gà để tạo màu đẹp cho gà luộc. Muốn gà có màu sáng tự nhiên, không bị thâm đen, sẽ có cách xử lý riêng của mỗi dòng họ, chẳng hạn như ngâm gà qua nước muối pha loãng với tỷ lệ phù hợp.
Tạo dáng mâm cúng đẹp mắt
Sau khi luộc gà xong, việc bày biện gà để dâng lên mâm cúng cũng rất quan trọng. Nhiều nhà sẽ dùng thêm các nguyên liệu để cố định và tạo chỗ đứng cho gà, giúp mâm cỗ trở nên chu đáo và mang tính nghệ thuật hơn. Chẳng hạn, gà đứng sẽ có rùa vàng hoặc quả dừa, hòn non bộ, còn gà quỳ sẽ có hoa quả hoặc mâm xôi gấc.
Gà cúng – Niềm tự hào của dòng họ
Đối với con cháu trong dòng họ, biết làm “gà bay” đẹp để cúng là một niềm tự hào. Gà cúng trong ngày Rằm tháng Giêng càng đẹp thì ngụ ý cho năm mới may mắn. Có thể đối với người khác, việc này có thể thấy cầu kỳ, nhưng việc sáng tạo thế gà cúng của dòng họ Lê cũng là một cách để lưu giữ văn hóa và nuôi dưỡng truyền thống gia đình.
Về việc tạo dáng gà luộc kiểu này, chưa có tài liệu nào nói rõ về thời gian xuất hiện. Tuy nhiên, trong cuốn “Việc làng” của Ngô Tất Tố có đề cập đến cách luộc gà lạ kỳ này, đó là “buộc tạo kiểu rồi dội nước sôi xuyên đêm” chứ không phải kiểu “luộc gà chẳng qua đến bỏ vào nước mà đun là cùng” như hiện nay.
Xin trích dẫn đôi chút thế này:
” – Ai biết chằng gà thì đem gà ra chằng đi. Sau một tiếng dạ rất gọn, mấy anh con trai linh lợi bưng hai con gà đặt vào hai chiếc mâm đồng và để lên một cái bàn kê ở gian giữa. Rồi một người khác đem đến cho họ một bó thanh tre và một cuộn dây gai. Dùng tre làm cốt và dây cuốn ngoài, họ buộc cho hai con gà ngỏng cổ, giương cánh, đứng trên mặt mâm. Rồi họ lấy những ruột non, ruột già và bộ dạ dày của nó chằng từ đầu mỏ quặt sang hai cánh làm cho con gà thành ra cái hình con phượng ngậm bức cuốn thư.
Cả đám xúm lại ngắm nghía, ai nấy đều cho là được. Bấy giờ họ mới giục nhau đun nước luộc gà. Mỗi con gà đó, từ cổ đến chân có thể cao đến gần hai thước, hai cánh của nó cũng phải đến hơn một thước, tôi không hiểu rằng luộc vào nồi nào cho vừa, nhưng vẫn yên lặng để xem họ làm ra sao.
Luôn trong một lúc thấy họ bắc bếp đến sáu chiếc nồi ba mươi, nồi nào nước cũng gần đến miệng. Nửa đêm, cả sáu nồi nước đều sủi. Người ta liền bưng cả hai mâm gà xuống đó. Dưới hai ngọn đèn hai dây sáng như ban ngày, năm sáu cái gáo chĩa vào các nồi múc nước giội từ đầu gà trở xuống. Và cứ giội luôn như thế không lúc nào ngơi, hết nồi nước ấy, họ lại nấu nồi nước khác, trong bếp không lúc nào không sẵn nước sôi. Giội đến gần sáng thì gà vừa chín. Té ra cái kiểu luộc gà của họ là vậy.
Chờ cho đôi gà đều nguội, họ cởi hết các dây chằng, đặt vào giữa mâm xôi rồi đem ra đình và đưa lên chùa. Lễ xong, con gà của ông chủ nhà tôi cân được 7 cân. Ông ấy sung sướng bảo tôi:
- Đời như thế là mãn nguyện!”
Hóa ra, để có “gà bay” như vậy, người ta phải giội nước sôi từ đầu xuống suốt đêm mà không cho gà vào nồi sôi sùng sục để giữ dáng cũng như da gà không bị rách. Đấy là cách làm kỹ càng của người xưa, còn bây giờ không biết còn ai làm như thế hay không.
Chỉ biết là, để có tư thế bay độc đáo ấy, gà phải tắm nước nóng suốt đêm!